De komma, die kleine pruts. Wat heeft hij toch misdaan dat hij zo vaak mismeesterd wordt? Hij staat waar hij niet moet staan, hij wordt vergeten waar hij wel hoort te staan … Tijd voor een kleine opfrissing van de regels voor correct kommagebruik. Toch die waartegen ik het meest zie zondigen.
De regels van de kunst
Bij het Genootschap Onze Taal vind je de belangrijkste algemene richtlijnen voor het gebruik van de komma. Bij Taaladvies en de Taaltelefoon moet je gericht zoeken per subthema, maar ook dit zijn handige startpagina’s. Sowieso is een goede vuistregel: als je twijfelt, zoek het op. Luiheid is het oorkussen van de spellingduivel. En in de spellinghel wil je niet terechtkomen, want daar wacht je eeuwige verdoemenis op sociale media en professioneel imagoverlies.
Misdaden tegen de komma
1. Ik heb het over jou, komma
Bij een aanspreking hoort een komma beste lezer. Wat ontbreekt hier? Juist, de komma voor ‘beste lezer’. Of zoals het in het Engels gezegd wordt: ‘Let’s eat grandma.’ – ‘Let’s eat, grandma.’ -> Punctuation can save lives.
2. Het mooie, antieke zilveren bestek van oma
Tussen gelijkwaardige (nevengeschikte) bijvoeglijke naamwoorden komt een komma. Met andere woorden: als de bijvoeglijke naamwoorden onderling inwisselbaar zijn van plaats.
Soms is er een vaste volgorde tussen twee bijvoeglijke naamwoorden omdat één ervan een nauwere verbinding heeft met het zelfstandig naamwoord dan het andere. In zo’n geval kun je ze niet van plaats verwisselen en zet je er geen komma tussen. Je kunt bijvoorbeeld moeilijk spreken van het ‘zilveren, antieke, mooie bestek’ van oma. ‘Zilveren’ (het onveranderlijke materiaal waaruit het bestaat) hoort op een vastere manier bij ‘bestek’ dan ‘antiek’ (wat het nog niet was toen het pas werd gemaakt) en ‘mooi’ (een subjectieve beoordeling, want iemand anders vindt het misschien lelijk). Daarom staat het ook dichter bij het zelfstandig naamwoord en staat er geen komma voor, omdat het niet gelijkwaardig is met ‘antieke’.
Voor een deel is dit een kwestie van aanvoelen, voor een deel ook van logica. Het vereist een beetje fingerspitzengefühl, maar als algemene regel kun je stellen: als de bijvoeglijke naamwoorden zonder verschil in betekenis van plaats kunnen veranderen, dan zet je er een komma tussen.
3. What happens in Oxford stays in Oxford
En nu we het over opsommingen hebben: ik zie de zogenaamde Oxford comma tegenwoordig weleens opduiken in Nederlandse teksten. In het Engelse taalgebied heersen vaak verwoede discussies over dit type komma, dat op het einde van opsommingen wordt toegevoegd. Bijvoorbeeld: ‘I had fish, chips, and a salad for lunch.’ Voorstanders van de Oxford comma halen allerlei argumenten boven om te staven dat een zin als deze hélemaal misbegrepen kan worden als die laatste komma er niet staat. Als je het mij vraagt: ik vind het meestal onzin.
In het Nederlands is zo’n komma voor het laatste deel van een opsomming niet gangbaar en in 99% van de gevallen volstrekt niet nodig. Heel soms, als er inderdaad een risico is op dubbelzinnigheid en je daarom duidelijk wilt aangeven welke woorden wel en niet samenhoren, kan zo’n komma gepast zijn. Een voorbeeld: ‘De tentoonstelling bevat schilderijen op hout en doek, en sculpturen uit klei.’
4. Niet elk werkwoord is een persoonsvorm
Velen herinneren zich een regel die er bij hen werd ingedrild op school: ‘Zet een komma tussen twee werkwoorden.’ Ze interpreteren dit als ‘àlle werkwoorden, ongeacht hun rang of stand’. Maar de werkelijkheid is iets genuanceerder dan dat. Het gaat om een komma tussen twee persoonsvormen.
Een persoonsvorm is een vervoegd werkwoord, dat in persoon en getal overeenkomt met het onderwerp in een zin. Bv. ‘Hij komt vandaag’: ‘komt’ is in deze zin de persoonsvorm. Wanneer twee persoonsvormen in een zin naast elkaar staan, voeg je een komma in. Alleen in heel korte zinnen kun je die komma soms weglaten. Bv. ‘Al wat je zegt ben je zelf.’
Een fout die ik heel vaak zie, is dat er een komma wordt geplaatst tussen een infinitief (onbepaalde wijs) en een persoonsvorm.
Bv. ‘Van thuis uit werken, kan een negatieve impact hebben op je focus.’ Hier hoort geen komma, omdat enkel ‘kan’ een vervoegd werkwoord is. ‘Werken’ is in deze zin een infinitief.
Correct is: ‘Van thuis uit werken kan een negatieve impact hebben op je focus.’
5. Haar minnaar(,) die in Parijs woont
Hier komen we op het nobele & edele terrein van de subtielere grammatica. En de uitstervende kunst van het weten waar je wel of niet een komma tussen bijvoeglijke bijzinnen moet zetten. Want niet alle dergelijke bijzinnen zijn gelijk. Er bestaan namelijk uitbreidende en beperkende bijvoeglijke bijzinnen.
Heel kort de theorie:
Bv. ‘Colin Firth, die knapper wordt met de jaren, is momenteel weer in heel wat films te zien.’ De bijzin geeft extra info, die niet noodzakelijk is om de hoofdzin te begrijpen.
Soms is die extra info meer relevant, maar dat wil nog altijd niet zeggen dat er een komma moet sneuvelen.
Bv. ‘Liza’s minnaar, die in Parijs woont, kwam voor haar verjaardag speciaal overgevlogen.’ Uit deze zin leid je af dat Liza één minnaar heeft. Het feit dat hij in Parijs woont, is bijkomende informatie die weliswaar nuttig is, maar niet essentieel om de hoofdzin correct te begrijpen. Laat je de komma voor de bijzin weg (‘Liza’s minnaar die in Parijs woont’), dan impliceer je dat Liza meer dan één minnaar heeft, waaronder minstens één die in een andere stad woont.
Bv. ‘Liza’s minnaar die in Parijs woont, heeft geen weet van zijn rivaal in Berlijn.’ Van alle minnaars van Liza wordt de focus hier versmald tot die ene die in Parijs woont.
Een simpel ezelsbruggetje:
6. De puntkomma is niét dood
In tegenstelling tot de geruchten is de puntkomma nog levend en wel. Of hij geliefd is, dat is een andere vraag. De meeste hedendaagse taalgebruikers lopen er met een grote boog omheen; een komma is zoveel gemakkelijker. Maar een puntkomma biedt net iets meer nuance dan een komma of een punt, als het over het verband tussen zinnen gaat. Een puntkomma heeft iets van slaan en zalven: hij verbindt zinnen die te nauw samenhangen om ze volledig van elkaar te scheiden met een punt, maar creëert meer afstand dan een komma doet.
In hedendaagse teksten zie ik steeds vaker een komma staan waar er volgens de regels van de kunst eigenlijk een puntkomma zou horen. Of een dubbelepunt. Je weet wel wat ik bedoel, de zinnen volgen elkaar op, er hoeft niet echt een visueel onderscheid te worden gemaakt volgens de schrijver, de lezer snapt het wel. Tja.
Zal iemand je hiervoor doodslaan? Natuurlijk niet. Mag het verkocht worden als een stilistische keuze? Dat is mogelijk, als het dat werkelijk is. Als het erom gaat je onzekerheid te verbergen omdat je niet goed weet welk leesteken er nu eigenlijk moet staan, dan is de komma hier een zwaktebod. De puntkomma heeft werkelijk zijn waarde; het is wellicht voor velen een acquired taste, maar het is een leesteken dat een heel specifieke functie heeft. Gebruik het dus gerust als het van pas komt.
De puntkomma heeft de afgelopen jaren trouwens een emotionele en maatschappelijke symboolwaarde gekregen via het Project Semicolon. Het teken ; staat voor het bespreekbaar maken van geestelijke gezondheid en suïcidepreventie. Mensen laten een puntkomma op hun pols of elders op hun lichaam tatoeëren om te laten zien dat ze ervoor gekozen hebben geen punt te zetten achter hun leven, maar na een moeilijke pauze hun zin te laten doorlopen. Een mooi en hoopgevend symbool, dat vanuit een heel andere hoek een verfrissend licht kan laten schijnen op de soms verguisde puntkomma.
